عوامل نحوی
عامل اندر نحو صد باشد چنین فرموده است
شیخ عبدالقاهر جرجانی آن پیر هدا
معنوی از وی دو باشد جمله دیگر لفظی اند
باز لفظی شد سماعی و قیاسی ای فتا
زان نود و یک دان سماعی هفت، دیگر بر قیاس
آن سماعی سیزده نوع است بی روی و ریا
نوع اول:
نوع اول هفده حرف جرّ بوّد می دان یقین
کاندرین یک بیت آمد جمله بی چون و چرا
با و تا و کاف و لام و واو و منذ و مذ خلا
رُبَّ ، حاشا ، من، عدا، فی ، عن ، علی ، حتی ، الی
نوع دوم:
واو و یا و همزه و الا ایا و ای هیها
ناصب اسم اند این هفت حرف پنج ازان بهر ندا
×××
اِنَّ با اَنَّ ، کَاَنَّ ، لَیتَ لکِنَّ ، لَعَلَّ
ناصب اسم اند و رافع در خبر ضد مَا و لاَ
نوع پنجم:
اَن و لَن ، پس کَی ، اذاً این چهار حرف معتبر
نصب مستقبل کنند این جمله دایم اقتضا
نوع ششم:
ان و لم ، لما و لام امر و لاءِ نهی نیز- این
پنج حرف جازم فعل اند هریک بی دغا
نوع هفتم:
جازم فعل اند این نه اسم با «ما» «اینما»
نوع هشتم:
نصب بر تمییز باشد آن منکر هر کجا
اولین لفظ عشر باشد مرکب با احد
همچنین تا تسع و تسعین می شمر این حکم را
×××
باز ثانی «کم» چو استفهام باشد نی خبر
ثالث ایشان «کاین» رابع ایشان « کذا»
نوع نهم:
«دونک» «بلهَ» « علیکَ» « حَیَّهَل» باش و «ها»
پس روید باز رافع اسم را « هیهات» دان
باز «شَتَّانَ» است و «سرعان» یاد گیر این بیت ها
نوع دهم:
رافع اسم اند و ناصب در خبر چون «ما» و «لا»
«کان» «صار» « اصبح» « امسی» و « اضحی» « ظل» «باتَ»
ما فتا، مادام ، ما انفکَّ ، لیس باشد از قفا
ما برح ، مازال، افعالی کزین ها مشتق اند
هر کجا بینی همین حکم است در جمله روا
نوع یازدهم:
دیگر افعال مقارب در عمل چون ناقص اند
هست آن «کادِ» «کرِبِ» « اوشک » دیگر عسی
نوع دوازدهم:
رافع اسماء جنس افعال مدح و ذم بود
چار باشد «نِعمَ » «بِئسَ» «ساءَ» دیگر «حبّذا»
نوع سیزدهم:
چون در آید هریکی منصوب سازد هر دو را
«خلت» باشد با « علمت» پس «جست» با « ظننت»
پس «زعمت» با « رأیت» پس «وجدت» با « خفا»
×××
بعد ازان هفت قیاسی اسم فاعل مصدر است
اسم مفعول و مضاف و فعل باشد مطلقا
پس صفت باشد که او مانند اسم فاعل است
هفتم اسم تام باشد ناصب تمیز را
×××
عامل فعل مضارع معنوی باشد بدان
همچنین معنی بود عامل یقین در مبتدا
دولت و اقبال و جاهِ شاهزاده بر کمال
در تضاعف باد دایم ختم کردم بر دعا
×××
گر حروف عطف خواهی بی خلل
یاد گیر آن نظم و می خوان در محل
واو و فا و ثمَّ حتی نیز اَو
با ام و اما و لکن لا و بل
×××
اِنَّ را در چار جا مکسور خوان
ابتداء و بعد قول و قسم دان
چون در آید در خبر او لام نیز
دایماً مکسور خوانی ای عزیز
×××
اَنَّ را در پنج جا مفتوح خوان
بعد علم و بعد ظن و در میان
بعد لولا بعد لو تحقیق دان
تا نیفتی هیچ جا در شک آن
درود برشما!
فکر کنم در برخی موارد اشتباه دارد، لطفا ملاحظه فرمائید.
سلام مجدد و تمنیات نیک!
اشعار شما در مورد عوامل علم نحو دو مشکل دارد:
- منبع شان ظاهرا کتاب بالشمه است ذکر نه شده است.
- نوع سوم و چهارم از سیزده نوع عوامل وجود ندارد.
موفق باشید.